کار هر کس نیست خرمن کوفتن | بررسی اشتباهات ترجمه

---

1399/06/14

---

کار هر کس نیست خرمن کوفتن...

شاید بارها اصطلاح سهل و ممتنع را شنیده باشید. این اصطلاح مختص به حوزه ادبیات و بلاغت است و به هر سخنی پیوند میخورد که ربط اجزای کلامش در ظاهر آسان باشد، اما اگر کسی اقدام به آن کند، از انجامش در می ماند. این اصطلاح که در حوزه ادبیات بیش از هر کس، با نام شیخ اجل، سعدی شیرازی پیوند خورده در یک کلام به قطعه ای (شعر یا نثر) گفته می شود که در ظاهر آسان نماید، ولی نظیر آن گفتن مشکل باشد.
اما با کمی اغماض شاید بتوان این اصطلاح را بسط داد و از حوزه ادبیات به حوزه های دیگری چون ترجمه نیز وارد کرد. گاهی با دیدن ترجمه ها، این حس درون افرادی به وجود می آید که ترجمه کار چندان سختی نیست... اما غافل از آن که کار هر کس نیست خرمن کوفتن...

با هم به مواردی از اشتباهات رایج ترجمه ها می پردازیم:

احاطه بر گستره معنایی واژگان

در مورد این خطای ترجمه بهتر است تصویری در ذهن بسازیم:
یک مترجم غیر فارسی زبان را در نظر بگیرید که در نظر دارد متنی را که به زبان فارسی است، ترجمه کند. متن پیش روی این مترجم حاوی واژگان چند معنایی است. بعضی از این واژگان برای عموم مترجمان آشنا هستند: از جمله شیر (حیوان / ماده خوراکی) یا سیر (نوعی سبزی / متضاد گرسنه). اما اگر مترجم حرفه ای نباشد و نسبت به زبان مقصد و دایره واژگانی و معنایی آن احاطه کامل نداشته باشد، در مقابل واژگانی مانند: ریش (موی صورت آقایان / زخم)، کوفته (نوعی غذا / خسته) و یا  شانه (وسیله مرتب کردن مو / کتف) قطعاً درمانده خواهد شد و اگر نگوییم درمانده می شود؛ باید قبول کنیم که هرچند بدون آگاهی و ناخواسته، اما محصول کار او، ترجمه ای آشفته و شاید بتوان گفت خنده دار خواهد بود. این در حالیست که ما فقط به واژگان چندمعنایی بسنده کنیم و هیچ اشاره به تفاوت معنایی افعالی چون قانون گذار؛ یعنی واضع قانون و قانون گزار به معنای اجرا کننده قانون نکنیم.
این خطای فاحش دقیقاً مصداق وطنی نیز دارد. به این معنا که مترجمان داخل کشور، در صورت عدم احاطه بر زبان مقصد و تسلط بر واژگان چندمعنایی، قادر نخواهند بود ترجمه ای سالم و بی نقص ارائه دهند. مترجم باید بر زبان مقصد همچون یک گوینده بومی تسلط داشته باشد و بر اساس محور همنشینی کلمات به معنای درست واژگان دست پیدا کند.

توجه به زبان مبدأ

عدم توجه به زبان مبدأ، یکی از مشکلات مترجمان است. یک مترجم، علاوه بر تسلط بر زبان مقصد باید در زبان مادری خود اشراف کامل داشته باشد و در حوزه ادبیات کشورش اگر نگوییم مسلط، لازم است تا حد قابل اعتنایی آشنایی داشته باشد. برای مثال ممکن است بسیاری از واژگان غیر فارسی، در تداول عامه و یا حتی در مکاتبات فارسی نیز کاربرد داشته باشند؛ اما باید توجه داشت که ممکن است آن واژه، در زبان مبدأ یا مقصد، در یک بستر معنایی دیگری به کار گرفته شود.
برای مثال واژه «فضولي» در زبان های عربی و فارسی مشترک است. حال آن که معادل _ یا یکی از معادل های _ آن در زبان فارسی «کنجکاو» است و این در حالی است که لفظ فضولی در زبان فارسی، لفظ خوشایندی نیست؛ هرچند که این دو در معنا تفاوتی نداشته باشند.
در نتیجه یک مترجم باید بداند که به فراخور متن، از چه معادل هایی در ترجمه استفاده کند. از این رو اشراف بر زبان مبدأ به همان اندازه اهمیت دارد که اشراف بر زبان مقصد.

عدم بازخوانی متن

از اشتباهات بزرگ ترجمه، عدم بازخوانی متن پس از ترجمه است. به ویژه اگر مدت زمان انجام کار محدود و سرعت بالا باشد. باید در نظر داشت که خطاهای انسانی غیرقابل انکار است. ممکن است این خطاها، معنایی، دستوری و یا تایپی باشند. این اشتباهات شاید در یک تحقیق ساده دانش آموزی یا دانشجویی چندان خطای فاحشی به حساب نیایند؛ اما اگر این ترجمه در حد ترجمه مقالات برای ارسال به مجلات معتبر و یا ترجمه کتاب برای چاپ و نشر باشد، قطعاً خطاییست نابخشودنی. پس همواره باید فرصتی برای بازخوانی متن درنظر گرفت.

ویرایش ادبی

یکی از خلأهای _ حتی شاید فرهنگی _ در حوزه نگارش، ترجمه و نشر، بی نیاز دانستن نویسندگان و مترجمان، از ویراستار ادبی است. یک نویسنده و مترجم هر چقدر هم که در حوزه علمی خود توانا باشد، نمی تواند نوشته خود را مانند یک ویراستار متخصص ادبی از سنگلاخ واژگان نجات دهد و متنی روان و همه فهم، از خود باقی بگذارد. مترجمان باید بدانند که جهت بهبود کیفیت کار خود، ناگزیر از همکاری با یک ویراستار ادبی هستند. اوست که میتواند بهترین معادل ها و واژگان را انتخاب کند و در جای مناسب خود بنشاند. گاهی ترجمه به سبب طولانی شدن جملات، دیریاب می شود و این جاست که ویراستار ادبی با موجز و مختصر کردن جملات، بی آن که لطمه ای به معنا وارد شود، متن را ساده و قابل فهم می کند.

همراهی با تغییرات زبانی

زبان همواره در حال تغییر و زایش بوده است. این دگرگونی به دو صورت شکل می گیرد. نخست آن که کاربران اصلی زبان مردم هستند. هر روز شاهد هستیم که اصطلاحات و تعابیر خودساخته ای از بطن و متن جامعه شکل می گیرند که در این بین تأثیر رسانه های جمعی را نمی توان نادیده گرفت. از سوی دیگر زبان شناسان به صورت مداوم در حال ساختن کلمات و افزودن واژه‌ها و اصطلاحات جدید در فرهنگ لغت‌ ها هستند. از این رو بیگانگی نسبت به زبانِ روز مقصد، خلأ بزرگی در مسیر ترجمه به وجود می آورد. مترجم باید همراه زبان، هر روز متولد شود و هم گام با آن به پیش رود. چرا که اگر جز این باشد، مترجمی که اکنون در حال فعالیت است، به طور حتم 5 سال آینده، با حجمی از اصطلاحات و واژگانی روبه رو می شود که در مقابلشان خود را ناتوان می یابد.

ترجمه واژه به واژه

پیش تر در مقاله ترجمه چیست؟ درباره ترجمه های واژه به واژه یا موسوم به تحت اللفظی صحبت کردیم. این شیوه ترجمه یکی از مصطلح ترین اشتباهات ترجمه به شمار می رود. باید درنظر داشته باشیم که هر زبان در قدم اول، مجموعه ای است از واژگان و دستور. زمانی که شما متنی را به زبان دیگری بر می گردانید، ترجمه واژگان، تنها یک بخش از کار است. یک مترجم حرفه ای به تفاوت دستوری دو زبان آگاه است و واژگان ترجمه شده را آن چنان در محور همنشینی کلام می نشاند، که با قواعد دستوری زبان مقصد همخوانی داشته باشند و در نتیجه محصول کار، متنی روان و همه فهم خواهد بود. اهمیت ترجمه های آزاد در مقابل ترجمه های واژه به واژه زمانی دوچندان می شود که بدانیم رعایت دستور زبان مقصد تنها یک بخش کار است و بخش اعظمی نیز به بافت فرهنگی زبان اختصاص داده می شود.

خلاصه کلام این که:

ترجمه نیز مانند بسیاری از علوم و حرفه های دیگر، متأسفانه شاهد حضور حجم عجیب و غریبی از افرادی است که صرفاً به سبب آشنایی با یک زبان، خود را در این امر مهم توانا می بینند. مواردی که در بالا ذکر شد، تنها بخش اندکی از نکات لازم و ضروری برای شکل گیری یک ترجمه روان و باکیفیت است. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل...
ترجمه پلی است میان دو فرهنگ؛ و این نکته در عصر حاضر آن چنان باارزش و بااهمیت است که لزوم دقت نظر بالا را برای کاهش و به صفر رساندن خطاهای ترجمه، بسیار برجسته می کند. ترجمه، انتقال فرهنگ، نگرش، باور و دانش یک ملت به ملت های دیگر است. با این وصف، منِ نویسنده در این گوشه جهان، با مقاله و پژوهش خود که قرار است به دست افرادی در گوشه گوشه جهان برسد، نماینده زبان، فرهنگ، باور و دانش یک کشور هستم...
نمایندگان راستینی باشیم...

---